11 Μάι Φωνολογική Ενημερότητα
Ο άξονας της ανάγνωσης και της γραφής
Όλο και περισσότεροι γονείς, γνωρίζοντας τις απαιτήσεις του σχολικού πλαισίου με τις οποίες θα έρθει αντιμέτωπο το παιδί τους, απευθύνονται σε ειδικούς για τη διερεύνηση των δεξιοτήτων της σχολικής ετοιμότητας. Μια από τις πιο σημαντικές δεξιότητες είναι η φωνολογική ενημερότητα.
Φωνολογική ενημερότητα ή φωνολογική επεξεργασία ορίζεται ως η ικανότητα του παιδιού να αναγνωρίζει και να χειρίζεται συνειδητά τα φωνολικά συστατικά των γλωσσικών μονάδων ( GOMBERT,1992). Με απλά λόγια είναι η ικανότητα του παιδιού αντιλαμβάνεται ότι αποτελούνται οι προτάσεις από λέξεις, οι λέξεις από συλλαβές και οι συλλαβές από φωνήματα. Είναι από τις πρώτες δεξιότητες που κατακτάει το παιδί πριν την εκμάθηση της ανάγνωσης και της γραφής.
H φωνολογική ενημερότητα δεν είναι μονοδιάστατη γνωστική δεξιότητα αλλά αποτελείται από επιμέρους δεξιότητες διαφορετικών επιπέδων επεξεργασίας και χειρισμού του λόγου και διαφορετικού βαθμού δυσκολίας. Μέσω της φωνολογικής ενημερότητας αναδεικτύονται δεξιότητες με κύρια συστατικά την ανάλυση, σύνθεση, διάκριση απομόνωση, αφαίρεση και αντιστροφή των φωνολογικών μονάδων (Παντελιάδου, Σ., 2000).
Σύμφωνα με τον Πόρποδα (2002) η φωνολογική ενημερότητα χωρίζεται σε τρεις τομείς:
α) τη φωνημική δομή του προφορικού λόγου. Σχετίζεται με τη συνειδητοποίηση ενός ατόμου, πως οι λέξεις αποτελούνται από φωνημικά δομικά στοιχεία και πως δύναται να αναλύει και να συνθέτει τα στοιχεία της φωνημικής δομής των λέξεων
β) την επίγνωση της συλλαβικής δομής του προφορικού λόγου. Σχετίζεται με την ικανότητα ενός ατόμου να αντιλαμβάνεται πως μια λέξη στον προφορικό λόγο αποτελείται από συλλαβικά τμήματα. Επίσης το άτομο να μπορεί να αναλύει και να συνθέτει τις συλλαβές μιας λέξης. Εν συγκρίσει με τον τομέα της φωνημικής επίγνωσης, η συλλαβική επίγνωση είναι αρκετά πιο εύκολη με αποτέλεσμα να μπορεί και να κατακτηθεί νωρίτερα.
γ) την επίγνωση στο επίπεδο μιας γλωσσικής μονάδας που ορίζεται μεταξύ φωνημικής και συλλαβικής δομής. Αναφέρεται στην ικανότητα του ατόμου να αντιλαμβάνεται πως μια συλλαβή αποτελείται από δύο τμήματα τα οποία είναι μεγαλύτερα από τα φωνήματα και το κάθε τμήμα αποτελείται από φωνήματα.
Σύμφωνα με τη Hempenstall (2002) τα στάδια ανάπτυξης της φωνολογικής ενημερότητας είναι τα ακόλουθα:
• Αναγνώριση ότι οι προτάσεις αποτελούνται από λέξεις, πχ. / Εδώ /είναι / η / τάξη / μου / .
• Αναγνώριση ότι οι λέξεις μπορούν να ομοιοκαταληκτούν, πχ. βουνό-στενό.
• Αναγνώριση ότι οι λέξεις μπορούν να ξεκινούν με τον ίδιο ήχο, πχ. Άγγελος-αγάπη.
• Αναγνώριση ότι οι λέξεις μπορούν να τελειώνουν με τον ίδιο ήχο, πχ. Ναύτηςπέτρες.
• Αναγνώριση ότι οι λέξεις μπορούν να έχουν τον ίδιο μεσαίο ήχο, πχ. πέρασμαγέρασε.
• Αναγνώριση ότι οι λέξεις μπορούν να χωριστούν σε συλλαβές, πχ. πε-ρι-μέ-νω.
• Αναγνώριση ότι οι λέξεις μπορούν να χωριστούν σε αρκτικά φωνήματα και ρίμες, πχ. μαθητ-ής.
• Αναγνώριση ότι οι λέξεις μπορούν να χωριστούν σε μεμονωμένα φωνήματα, πχ. έ-μ-ει-ν-α.
• Αναγνώριση ότι κάποιοι ήχοι μπορούν να διαγραφούν από λέξεις και να δημιουργηθούν νέες λέξεις, πχ. τώρα-ώρα.
• Ικανότητα σύνθεσης ήχων για δημιουργία νέων λέξεων, πχ. ν-ε-ρ-ό νερό
• Ικανότητα κατάτμησης λέξεων σε συστατικούς ήχους, πχ. νερό ν-ε-ρ-ό
Κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες η ανάπτυξη της φωνολογικής ενημερότητας σε παιδιά προσχολικής ηλικίας έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τους ερευνητές. Μετά τη διεξαγωγή πολλών ερευνών και μελέτης των αποτελεσμάτων και συμπερασμάτων, έχει παρατηρηθεί πως η φωνολογική ενημερότητα είναι πολύ σημαντικός δείκτης και απολύτως απαραίτητη δεξιότητα για την απόκτηση δεξιότητας ανάγνωσης και γραφής. Επίσης μέσω άλλων ερευνών διαπιστώθηκε πως η φωνολογική ενημερότητα θεωρείται σημαντικότατος δείκτης πρόγνωσης και διάγνωσης της αναγνωστικής επίδοσης καθώς και εξέχων παράγοντας πρόγνωσης αναγνωστικών δυσκολιών.